Route 5 – Columbus

Precies vijf eeuwen is ’t nu geleden dat deze Italiaan de opmerkelijkste reis in de geschiedenis van de mens maakte en bij toeval Amerika ontdekte. Maar was het allemaal wel zo toevallig? Of maakte Columbus gebruik van een geheime kaart, die hij had gestolen van ’n doodzieke zeeman? Was hij het wel die Amerika ontdekte? Of heeft zijn invloedrijke familie later de geschiedenis vervalst? En kwam hij de indianen spiegeltjes en kralen brengen, of heeft hij ze massaal afgeslacht. In Pittsburgh vieren ze Columbus Day. Ter gelegenheid van die dag is er in rode letters het woord ‘moordenaar’ op zijn standbeeld gekalkt. Welkom bij Route 5.

Christoffel Columbus is net zo min een Spanjaard of Italiaan als zijn voorganger Marco Polo dat was. Want kwam Polo van een Joegoslavisch eiland, Columbus wordt in 1451 geboren op het Griekse eilandje Chios,  een kolonie van het machtige Genua. Het Schaamteloze Genua, zoals de schrijver Dante het noemt. Want in Genua is alles te koop. En niets is verboden, zolang je er winst mee kan maken.

In de stad Genua wordt het leven in die tijd steeds riskanter. Want volgens de beste tradities van Romeo en Julia hebben ongeveer alle adellijke families in de stad vetes met elkaar. Ging je de zee op dan moest je je ’n weg bevechten door de schepen van kapers heen. En dan is er het grootste gevaar, uit het Oosten, waar de Ottomaanse Turken ’t Christendom ’n gevoelige slag hebben toegebracht door Constantinopel te veroveren. Als de Turken ook eilandjes daar in de buurt bedreigen…eilandjes waar veel Genuese kooplieden hun handelspost hebben, dan besluit men in Genua daar maar eens ’n vloot heen te sturen.

Christoffel Columbus is 14 jaar als hij als lichtmatroos aanmonstert op een van die schepen. Hij krijgt er niet alleen een harde leerschool die hem later van pas zal komen…ook brengt het schip de Roxanne hem naar ’n eilandje voor de Turkse kust. En daar ziet hij voor het eerst aan de overkant van het water de schimmige heuvelcontouren van het mysterieuze Aziatische continent. En zo begint in hem een droom te sluimeren: een droom van verre landen, rijke schatten, de pracht en praal van het Verre Oosten…

Wat Columbus niet weet is dat 5 eeuwen eerder de Noormannen al per ongeluk op het continent aan de overkant waren gestrand. Volgens de sagen was het Bjarni Herjolffson geweest, een koopman uit Noorwegen, die naar Groenland ging om daar met zijn vader te overwinteren, maar door de wind uit de koers was geraakt. Ze kwamen terecht aan een lage beboste kust, waar ze drie winters lang bleven wonen in plaggenhutten. Maar daarna waren ze door de inheemse bevolking verdreven. Hun vreemde avontuur leefde daarna alleen nog voort in sagen die werden doorverteld van generatie op generatie, tot in de 14e eeuw.

Columbus is geen woeste Noorman. Wel is hij, na een hachelijk avontuur op een Vlaams schip, aangespoeld op de Portugese kust. Hij heeft dan al heel wat meegemaakt. In vijf jaar heeft hij de grenzen van de dan bekende wereld bereisd. Eerst heeft hij een blik kunnen werpen op Klein-Azië, daarna is hij in ’t Zuiden langs Afrika gevaren…hij is in de ijzige Noordelijke wateren geweest…in Bristol heeft hij met kooplieden en zeevaarders gesproken over de onbekende eilanden die voorbij Groenland moeten liggen…. Hij heeft zich bekwaamd in cartografie, geografie en navigatie-technieken!

En daar staat hij dan, inmiddels een respectabel ingezetene van de stad Lissabon, daar staat hij dan aan de kade. Hij tuurt naar de horizon, en is ervan overtuigd: als je van hieruit gaat varen, alsmaar rechtdoor, dan kom je vanzelf aan de Oostkant van Azië uit! In Indië! In de 15e eeuw weet men inmiddels al dat de aarde rond is, maar niemand heeft er ooit omheen gereisd. Op de kaarten kan men Europa aardig tekenen, en uit de verslagen van Marco Polo kent men de onmetelijke gebieden van Azië…maar er zijn twee grote mistige plekken op aarde, die men op de meeste kaarten maar heeft opgevuld met afbeeldingen van bizarre monsters: het zuidelijk halfrond, waar alleen maar water is…en de Atlantische Oceaan, ver weg waar nog nooit iemand geweest is. Columbus wil daarheen, om een route naar Indië, het beloofde land van de goudschatten en specerijen, te vinden waarbij de schepen niet naar via de Oost hoeven, de Oost waar je al gauw te maken krijgt met de Islam, en Turken die met kromzwaarden zwaaien! Columbus wil naar Indië. Hoe kan hij weten dat er iets tussen zal komen. Het continent Amerika bijvoorbeeld!

In 1484 komt Christoffel Columbus thuis in het Portugese buitenhuis in Porto Santo, als hij te horen krijgt dat zijn vrouw Felipa is overleden. Columbus, de jonge weduwnaar van 32, maakt de balans op van zijn leven, en realiseert zich dat hij eigenlijk niets heeft bereikt. Geen eigen landgoed, geen eigen schepen om handel te drijven…daar zit hij nou in ’n uithoek, zonder geld, zonder vrouw. Het enige wat hem nog rest is….het Idee!

Niemand is er ooit geweest, ver weg op de Groene Zee van de Duisternis. Maar er moet land zijn. Dat voelt hij aan de warme levenskrachtige Westenwind. Trouwens, waar gaat al dat water heen met eb…waar komt het vandaan met vloed? En heeft hij in de kroegjes van ’t Engelse Bristol de verhalen niet gehoord over stukjes bamboestengel die waren aangespoeld van de overkant, bamboe die men in Europa niet kende? In de Ierse havenstad Galway had Christoffel zelfs een verhaal gehoord over een ronddobberende boot met lijken erin die wel héel Aziatische gelaatstrekken hadden.

Hij maakt een wandeling langs de steile kustrotsen, en ineens…ineens wordt dat krankzinnige plan uit zijn jeugd een onwrikbaar besluit. De ingeving wordt een idee, het idee een plan, het plan een obessie: het enige doel in zijn leven! Hij zal schepen kopen, bemanningen werven, de zeilen hijsen en koers zetten naar de ondergaande zon!

Heeft Columbus alleen zijn dromen, en ’n heleboel wilde geruchten? Of is het waar dat hij dan al een geheime kaart in zijn bezit heeft? Hij heeft ooit doodzieke zeelui verpleegd, die in een verschrikkelijke orkaan terecht waren gekomen, nadat ze, uit angst voor de Spanjaarden, de bocht om de Kaapverdische Eilanden iets tè ruim genomen hadden. Ze konden niet anders dan zich door de wind voort laten jagen, tot de storm ging liggen en ze aan het strand terecht kwamen van een vreemd land met bruine mensen, die hun goud graag wilden ruilen voor spiegeltjes, kralen en andere snuisterijen. Uiteindelijk sterven ze allemaal, maar niet voordat ze hun verhalen aan Columbus hebben verteld. En waar bleef het logboek, vol routebeschrijvingen en getekende kaarten, dat een van hen maakte? Ging het misschien geruisloos over in handen van de geobsedeerde verpleger Columbus? Schreef hij daarom een brief aan de Portugese koning, waarin hij smeekte om op expeditie te mogen?

Koning Johan van Portugal is niet geïnteresseerd in het wilde plan van Columbus, om de Atlantische Oceaan over te steken. Beledigd besluit Columbus Portugal de rug toe te keren. Samen met zijn zoontje emigreert hij naar Spanje.

Wie is toch die onbekende arme buitenlandse zeeman, die sinds kort met zijn zoon in Spanje is komen wonen en de machtige koningen der aarde probeerde te overtuigen van een nogal modern plan? Je moet maar lef hebben!

Koningin Isabella van Spanje heeft Christoffel aangehoord. Natuurlijk zou het mooi zijn als haar schepen konden uitvaren om met Indiaas goud en specerijen terug te keren. En ze zal een commissie aan het werk zetten. Maar die bestaat uit geleerden die nog geheel in de donkere middeleeuwen leven. De aarde is een plat vlak, toch? En als er aan de andere kant ook mensen woonden, wat bleef er dan over van het scheppingsverhaal van Adam en Eva? Is die Columbus eigenlijk niet gewoon een ketter? Er zijn al mensen voor minder op de brandstapel gezet!

Maar dan komen er berichten binnen van de Portugese ontdekkingsreiziger Bartolomeus Diaz die net is teruggekeerd van een verre reis met goed nieuws. Je kan om de zuidpunt van Afrika heenvaren en zo, via de Oost, India bereiken zonder lastig gevallen te worden door opdringerige Islamieten. Dat kan aartsvijand Spanje niet op zich laten zitten, en koningin Isabella besluit na vele jaren van besluiteloosheid Columbus alsnog het groene licht te geven voor zijn gewaagde onderneming.

Columbus stelt zijn eisen. Admiraal zal zijn rang worden, en gouverneur van alle landen die hij op zijn reis zal ontdekken. Ook verlangt hij 10% van alle goud en andere schatten.

Op 3 augustus 1492 is het dan eindelijk zover. Columbus gaat als Spaans admiraal een ontdekkingsreis maken over de groene zee der duisternis. Van het bestaan van het continent Amerika weet niemand af, en Columbus is er heilig van overtuigd dat je in Azië kwam als je maar gewoon naar het Westen bleef varen over de Atlantische Oceaan. Hij had de koningin van Spanje bezworen dat in Indië het goud en de specerijen voor het opscheppen liggen, en ze hééft hem toestemming gegeven, met een glimlachje, want ze blijft hem een zonderling fantast vinden. Maar aartsvijand Portugal heeft een zeeweg naar Indië gevonden via de Zuidkaap van Afrika… en Spanje kan niet langer achterblijven.

Of heeft Christoffel Columbus haar in de 8 jaar dat Isabella maar bleef twijfelen toch de kaart maar laten zien die hij had gestolen van de stervende zeeman, die doodziek was teruggekeerd van een barre spooktocht over de Groene Zee der Verschrikkingen?

De Nina, de Pinta en de Santa Maria. Op 3 augustus varen de drie schepen uit om de belangrijkste reis aller  tijden te gaan maken. Met aan boord praktisch alleen maar matrozen uit dezelfde plaats; zij zijn de enigen die het hachelijke avontuur aandurven. En ook de ervaren schipper Martin Alonso Pinzón is in eerste instantie sceptisch geweest.

Maar de reis verloopt voorspoedig. De eerste stop wordt gemaakt bij de Canarische Eilanden, vlak voor de kust van Afrika. En daarna gaat het eerst Zuidelijk, met een brede boog om de Kaapverdische Eilanden, die in het bezit zijn van aartsvijand Portugal…daarna alsmaar in Westelijke richting.

Maar nadat vele dagen verstrijken en nergens een glimp van land te zien is wordt de bemanning onrustig. In die dagen waagt geen zeeman zich uit het zicht van de kust. Zonder moderne navigatietechnieken ben je nergens, midden op zee. En dít is niet zomaar een zee, maar de mysterieuze Groene Zee der Verschrikkingen, waar nog nooit iemand zich vrijwillig heeft gewaagd. Wie kan hen garanderen dat ze zodadelijk niet ineens aan de rand van de wereld aankomen en eraf vallen? Men begint die vreemde avonturier uit Italië met steeds meer wantrouwen te bekijken. Staat in hun contract niet dat ze na maximaal 2250 mijl terug zullen keren, in verband met de proviand? Nou, die 2250 mijl hebben ze al overschreden, dat is snel uitgerekend! Columbus hoort zelfs fluisteren dat ze die mafketel uit Genua ’t liefst overboord zouden gooien. Dan kunnen ze tegen koningin Isabella altijd nog zeggen dat ’t een ongelukje is geweest. Als alle beloften van rijke goudschotten niet meer helpen zoekt Columbus wanhopig steun bij de kapitein van het andere schip, Pinzón, die wél het vertrouwen van de zeelui heeft. In het geheim laat hij hem de kaart zien die hij bezit. En voorlopig is dat zijn redding. Mokkend gaat de bemanning weer aan ’t werk. Acht dagen zullen ze nog doorvaren, en dan zullen ze zéker land zien.

“Addergebroed,” riep Pinzon vanaf het andere schip. Geen problemen meer of ik hang jullie op aan de hoogste mast. Dit is geen pleziertochtje…dit is een belangrijke ontdekkingsreis in opdracht van de Koningin, begrepen?!”

Op 25 september kan kapitein Pinzón het roepen: “Land in zicht!” Nu weten we dat ’t een van de Maagdeneilanden moet zijn geweest, die hij toen zag. Maar vreemd genoeg laat admiraal Columbus doorvaren. Alweer lijkt hij precies te weten waar ie heenwil…niet naar een onbetekenend eilandje midden in de oceaan, in ieder geval.

Drie dagen later breekt er muiterij uit aan boord bij Columbus. In een laatste poging vraagt hij om drie dagen extra…daarna mag de bemanning met hem doen wat ze wil. Het moet een meesterlijke toespraak zijn geweest die hij daar hield op dat dek van de Santa Maria. Want hij kríjgt zijn drie dagen. Maar de volgende dag al kan de matroos uit Sevilla, Juan Rodriguez, het roepen: “Land in zicht!” En ditmaal is ’t raak! Een tropisch eiland met witte stranden en groene bossen. Juichstemming aan boord. Want stel je toch ’s voor: je staat oog in oog met een volkomen nieuwe wereld: smaragdgroene bomen vol veelkleurige vogels…turkooise diepten waar felgetinte vissen langs rode koralen zwemmen…en naakte roodbruin getinte mannen die al net zo verbaasd op dat strand staan te kijken omdat ze de goden zien aanspoelen. San Salvador noemt Columbus het eiland. En voor het eerst staan de mensen van het Oostelijk en het Westelijk Halfrond oog in oog…

De euforie moet groot zijn geweest…want je denkt als eenvoudige zeebonk elk moment van de aarde af te kunnen vallen, en ineens sta je midden in een paradijs. Je ruikt nieuwe tropische geuren en achter elke uitheemse boom vermoed je gouden fonteinen bezet met parels. Ineens zie je vreemde diersoorten als de leguaan. Als drie zeekoeien verschijnen, die zeewier grazen, denk je dat het zeemeerminnen zijn. Voor het eerst zie je een hamacas, oftewel hangmat, voor het eerst proef je de zoete ananas, en vreemde graankorrels die mais genoemd worden. Je maakt kennis met de smaak van kaneel, je geniet van de felgekleurde vissen en de zang van tropische vogels. Het verbaast je over de gewoonte van de eilandbewoners om gedroogde balderen, tabacos, op te rollen en die te roken. Alles is nieuw, en wat zijn die mensen vriendelijk en zachtaardig.

Ja, de eilandbewoners wel. Maar Columbus en zijn mannen gedragen zich als typische kolonisten. Uit het dagboek van Christoffel Columbus: “Nog maar nauwelijks hadden we de formaliteiten van het in bezit nemen van het eiland beëindigd of we zagen mensen naar het strand komen, allen naakt. Het zijn vriendelijke en voorkomende mensen, wapens dragen ze niet en ijzer kennen ze niet. Er zouden goede bedienden van te maken zijn, want als wij wat tegen ze zeggen herhalen ze dat snel. Ik denk dat ze gemakkelijk tot het christendom kunnen worden bekeerd, want zover ik kan zien hebben ze geen godsdienst.”

Is het niet wonderlijk? Voor het eerst staat de Westerse Middeleeuwer Columbus oog in oog met een andere beschaving. En de enige manier waarop hij de hartelijke verwelkoming weet te beantwoorden is: bezit nemen van het eiland en zes van de bewoners in de ketens slaan op het schip, om ze straks als een soort van prooi mee te nemen naar koningin Isabella. De eilandbewoners weten niet beter of ze hebben te maken met ‘mannen uit de hemel’. Hoe konden zij weten dat dit historische bezoek voor hen de schemering van hun bestaan zou inluiden?

‘Indianen’, noemt Columbus hen, want nog steeds denkt hij op een van de buitenste eilanden bij Indië te zijn aangeland. Met een vanzelfsprekende superioriteit behandelt hij hen als minderwaardige schepsels, en bepaalt dat iedere inboorling per maand een haviksbelletje vol stofgoud moest leveren. Het is een kwestie van betalen of sterven. Wie niet betaalt wordt beestachtig gemarteld tot de dood erop volgt. In wanhoop plegen honderden eilandbewoners zelfmoord door giftige knollen te eten. Al in de eerste twee jaar is de door God gezonden ontdekkingsreiziger erin geslaagd een-derde van de bevolking uit te roeien.

Columbus hééft Amerika ontdekt, al weet ie ’t zelf niet. Hij heeft acht jaar moeten wachten tot hij uit kon varen, en het is ook zeker aan zijn vastberadenheid te danken dat er in 1492 een Nieuwe Wereld wordt ontsloten. Maar eigenlijk doet hij daarna alles fout. Het begint al bij die eenvoudige matroos, die eigenlijk de beloning van duizenden dukaten had moeten ontvangen die door koningin Isabella in het vooruitzicht waren gesteld voor de eerste die land zou ontdekken. Heel krenterig claimt Columbus dat hij al eerder een lichtpuntje in de verte heeft gezien. Daarna blijkt hij als gouverneur van de ontdekte eilanden een regelrechte mislukking. De bevolking wordt uitgemoord, en ook op de drie reizen die Columbus daarna maakt komt hij niet veel verder dan het veroveren van nog wat eilanden. Ook de rijke schatten die hij de koningin van Spanje heeft beloofd blijven uit. En wordt hij na zijn eerste tocht in 1492 nog als ’n held ontvangen door ’t hof, aan ’t begin van de zestiende eeuw is er van de trotse zeevaarder niet veel meer over dan ’n man die last heeft van jicht, sifilis en voortschrijdende seniliteit.

Columbus sterft op 20 mei 1506 in Valladolid, als een gevallen man. Zijn tekortkomingen als kolonisator zijnn maar al te duidelijk geweest, al zijn vrienden is hij kwijtgeraakt, en de glorie van zijn roemruchte daden zijn allang weer vergeten. Hij krijgt een begrafenis die meer past bij zijn eenvoudige komaf dan bij zijn glorieuze ontdekkingsreis. Zo wordt pas tien jaar na zijn dood officieel bekendgemaakt dat de man uit Genua is overleden! En tot op de dag van vandaag weet niemand waar zijn stoffelijke resten eigenlijk begraven liggen: bij een klooster in Valladolid? In een kathedraal van Sevilla? Op Santa Domingo? Op Cuba misschien? Of gewoon onder de biljartzaal van een café in Valladolid, dat werd gebouwd op de plaats waar vroeger een klooster stond?

Niet lang na de dood van Columbus beginnen de rijkdommen uit de Nieuwe Wereld binnen te stromen in met goud versierde galjoenen die jaarlijks zo’n vier ton goud naar Sevilla brengen. De twee wereldmachten van dat moment, Spanje en Portugal, hebben de wereld heel eenvoudig onderling verdeeld door 200 mijl ten westen van de Kaapverdische eilanden een streep van noord naar zuid te trekken. Portugal krijgt het Oostelijk deel, en Spanje het Westelijk deel van de Nieuwe Wereld. Koning Johan van Portugal is heel blij met deze overeenkomst. Want nu heeft hij het alleenrecht om naar Indië te varen via Kaap de Goede Hoop. Hij weet toen nog niet dat Columbus veel meer heeft ontdekt dan een paar eilandjes. Dat Spanjaarden als Cortez straks twee complete continenten als speelterrein zullen hebben.

Inmiddels hebben de investeringen die de Spaanse Kroon in die mafkees van een Italiaan hebben gedaan al bijna 2 miljoen procent rendement opgeleverd. Niet zo vreemd dat Diego, de zoon van Columbus, diezelfde Kroon een proces aandoet als ze de financiële beloften die ze zijn vader ooit gedaan hebben niet na komen. Het zal een rechtszaak worden tot ver in de 16e eeuw. Want, begint men zich nu af te vragen…is het in feite niet vooral de Baskische kapitein van de Pinta, Alonso Pinzon, geweest die de expeditie tot een succes heeft gemaakt? Tenslotte heeft hij Columbus meermalen gered toen die bijna werd gekielhaald. Hij was het ook die als eerste land zag, en met goud terugkeerde naar Spanje.

Is dat dan toch de waarheid? Noemen we altijd de verkeerde naam in de geschiedenisboekjes? We zullen het nooit weten. Want naargelang nieuwe Spaanse koningen uit de rivaliserende provincies Catalonië of Leon zouden komen, werd het verhaal van de ontdekking van Amerika naar believen aangepast. Er werden in historische geschriften zelfs vlaggen op afbeeldingen bijgewerkt! En ook de erfgenamen van Columbus, die waren ingetrouwd in het machtige geslacht Alva, konden de dagboeken van hun voorvader Christoffel naar believen vervalsen om de geschiedenis zoveel mogelijk naar hun hand te zetten.

En dus zullen we het gewoon maar blijven roepen in de schoolklassen: 1492…Columbus ontdekt Amerika.